Ana Türkçe, Ön Türkçe veya Proto Türkçe, Türkî diller ailesinin Oğuz ve Oğur dallarına ayrılmadan önceki dönemlerine ait varsayımsal bir ana dildir. Diğer proto (ana) diller gibi, geçmişteki konuşma dili ile birebir aynı olmayabilir.1 "İlk" ve "en eski" anlamlarına gelen proto sözcüğünün ifade ettiği gibi, ilk Türkçe olarak görülebilir.2
Türkçenin elde mevcut en eski yazılı kaydı; 682-691 yıllarında yazılmış olan Çoyr Yazıtıdır.3 Fakat bu yazıt Orhun yazıtları kadar hareketlilik ve canlılık göstermediğinden çoğu zaman Orhun yazıtları Türkçenin ilk yazılı kaynağı kabul edilir. Orhun Yazıtları Türk dillerinin doğu branşının özelliklerini gösterir. Geçmişte Proto Türkçenin oluşturulma çalışmaları daha çok Eski Doğu Türkçesi ve Oğuz dillerine dayanıyorken günümüzde yaşayan tüm yazılı ve sözlü Türkî dillerin kapsamlı olarak incelenmesine başlandı.4 Eski doğu Türkçenin Runik, Uygur ve Mani belgeleri yeniden oluşturulma çalışmalarında anahtar rol oynarken Çuvaş ve Hazar dilleri gibi Eski Batı dilleri ile ilgili yazılı kaynaklar yetersizdir.5
Dünyadaki tüm proto dillerin bir üst zaman limiti yani takribi başlangıç noktası vardır ve bu aralık genellikle Mezolitik dönemin sonu veya Neolitik dönemin başıdır.6 Neolitik Devrim denen dönemde oluşan sosyo-dilsel şartlar, bugün bildiğimiz anlamda dillerin ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur.7 Proto-Türk dili, Proto-Türkler tarafından konuşulan Türk dillerinin ortak atasının dilidir Proto-Türk, Oğur (batı) ve Ortak(common) Türk (doğu) şubelerine ayrıldı. Proto-Türkçenin ilk olarak 2,500 yıl önce Doğu Asya'da konuşulmaya başlandığı düşünülüyor.8
Türkçenin *r ve *z ağzına ayrılması daha Altay döneminde olmuştur ve en azından M.Ö. 2. bin yıllarına dayanmaktadır. Bazı araştırmacılara göre Türkçede bu ses değişimi r{{'}}nin z{{'}}den önce olması fikrindedirler. Aksini iddia edenler de vardır.9
| Ana Türkçe | Türkçe | Azerice | Türkmence | Kazakça | Çuvaşça | Karahanlı Türkçesi | Özbekçe | Başkurtça | Kırgızca | Sahaca (Yakut) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| *bẹ,1011 *ben-1213 | ben, ban- | mən | men | men, ma- | e-pĕ, man- | men, man- | men | min | men | min |
| *sẹ,1415 *sen- | sen, san- | sən | sen | sen, sa-, siz | e-sĕ, san- | sen, san- | sen, siz | hin | sen, siz | en |
| *an-, *o-l | on-, o | on-, o | ol | on-, o-l | un-, văl | an-, ol | u | ul | al | kini, ol16 |
| *biŕ | biz | biz | biz | biz | pir- | biz | biz | beð | biz | bihigi |
| *siŕ | siz | siz | siz | sender, sizder | sir- | siz | sizlar | heð | siler, sizder | ehigi |
| *o-lar17 | on-lar | onlar | olar | olar | vĕsem, vĕsen- | olar | ular | ular | alar | kiniler, ollor |
| Ana Türkçe | Oğur Türkçesi | Genel Türkçe | |
|---|---|---|---|
| İdil Bulgarcası18 | Çuvaşça | Türkçe | Azerice |
| 1 | *bīr | بر (b<sup>i</sup>r) | pĕr |
| 2 | *ẹki | اَكِ (eki) | ikĕ |
| 3 | *üç | وج (v<sup>e</sup>č) | viśĕ |
| 4 | *dȫrt | تُوات (tüvet) | tăvată |
| 5 | *bēĺ(k) | بيال (b<sup>i</sup>yel) | pilĕk |
| 6 | *altï | اَلطِ (altï) | ultă |
| 7 | *yẹti | جىَاتِ (čyeti) | śičĕ |
| 8 | *sekiŕ | ڛَكِڔ (sekir) | sakăr |
| 9 | *tokuŕ | طُخِڔ (tuxïr) | tăhăr |
| 10 | *ōn | وان (van) | vună |
| 20 | *yėgirmi | جِيِرم (čiyir<sup>i</sup>m) | śirĕm |
| 30 | *otuŕ | وطر (v<sup>u</sup>t<sup>u</sup>r) | văḍăr |
| 40 | *kïrk | حرح (x<sup>ï</sup>r<sup>ï</sup>x) | hĕrĕh |
| 50 | *ellig | الو (el<sup>lü</sup>v), اَلُّ (ellü) | allă |
| 60 | *altmïĺ | [kaydedilmedi] | utmăl |
| 70 | *yẹtmiĺ | [kaydedilmedi] | śitmĕl |
| 80 | *sekiŕ ōn | سكر وان (sekir van) | sakărvun |
| 90 | *dokuŕ ōn | طوخر وان (tuxïr van) | tăhărvun |
| 100 | *yǖŕ | جُور (čǖr) | śĕr |
| 1000 | *bïŋ | [kaydedilmedi] | pin |
Orijinal kaynak: ana türkçe. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
The Turkic Languages Lars Johanson. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5 ↩
The Turkic Languages Lars Johanson. s 69. 1998. ISBN 0-415-08200-5 ↩
The Turkic Languages Lars Johanson. s 68. 1998. ISBN 0-415-08200-5 ↩
Janhunen, Juha (2013). "Personal pronouns in Core Altaic". In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (eds.). Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages. p. 223. ISBN 9789027272140 ↩
In Sakha (AKA Yakut), kini(ler) is used for animate referents whereas ol(lor) is used for inanimate referents. While the latter is cognate with other third person forms given here, the former descends from Proto-Turkic *gẹntü, *kẹntü '(him/her)self' and is thus cognate, for example, with Turkish kendi. ↩
This pronoun are constructed by adding a plural suffix to *o-l "he/she/it". However, an Oghur language Chuvash uses a completely different plural suffix that lacks vowel harmony, -sem. According to Róna-Tas (1998), -sem is a late replacement to *-lAr. ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page